Alain Verheij: ‘Ik denk dat we oog moeten hebben voor de Abel in onze tijd’

Ode aan de Verliezer heet het nieuwe boek van Alain Verheij. Het belooft levenslessen te geven uit Bijbelverhalen, als een soort zelfhulpboek. Het boek is zelfs opgebouwd uit hoofdstukken die vragen hebben als ‘waar vind ik houvast’ of ‘hoe moet ik leven’. Toch is de theoloog en schrijver niet van plan om voortaan als zelfhulpgoeroe door het leven te gaan. ‘De Bijbel is niet geschikt als zelfhulpboek. Dat is juist de grap: als je in de Bijbel hulp zoekt voor jezelf richten de verhalen je aandacht juist op de zwakkere ander. En daarmee ben je zelf het meest geholpen.’

Kaïn en Abel zijn nog springlevend

‘Het plan voor dit boek was helder: Kaïn en Abel, de eerste twee mensenkinderen waren het uitgangspunt. Kaïn, de sterke stedenbouwer die zijn broertje Abel doodsloeg omdat hij jaloers was. Het idee ontstond toen ik een oude prekenbundel in handen kreeg van de oude dominee uit mijn kindertijd, Aad Moerman. Hij zette Kaïn op een lijn met de vervuilende industrie. Vanaf dat moment besefte ik: Kaïn en Abel zijn nog springlevend.  

De afgelopen jaren kwam ik de broers ook tegen bij Jordan Peterson, de profeet van de sterke mannen. Toen werd ik erin bevestigd dat het gesprek over Kaïn en Abel cruciaal is voor hoe je onze tijd beschouwd. Het is niet voor niets dat dit het verhaal is dat je direct na de zondeval van de mens in de Bijbel leest.

De Bijbel zet het in het begin van de Torah heel zwart-wit neer: je kunt twee kanten op. Of je volgt het spoor los van God óf het spoor met God. Dat wordt geschetst aan de hand van Kaïn als gewelddadige winnaar en Abel als weerloos slachtoffer. Als ik zo naar de krantenkoppen kijk en lees dat dit ‘het tijdperk van de sterke man’ is, denk ik steeds: Nee, daar moet een verhaal over kwetsbaarheid tegenover staan.’

Alain benadrukt dat hij niet vindt dat de wereld is onderverdeeld in Kaïns of Abels: ‘Die twee kanten zitten in ieder mens. Niet Trump is Kaïn of Biden is Abel: ze hebben elke dag de keuze om richting Abel te gaan. Steeds klinkt die vraag: “Welke richting kies je?” Wat dat betreft is het een ouderwets ‘bevindelijk’ boekje: er zit een duidelijk appèl op het geweten in. Prekeriger dan ik had gedacht ooit te zullen schrijven. Religie heeft vaak het effect van opium voor het volk: daar had Marx gelijk in, maar ik ben ervan overtuigd dat religie je wakker moet roepen. Ook dat zie ik in het verhaal van de broers. Daarin is God is degene die morele vragen stelt aan de eerste mensen in plaats van hun onvrede te sussen. “Waar is je broertje?”, “Waarom is je blik zo donker?”, “Wat heb je gedaan”.’

Ik geloof dat de vraag die je jezelf dagelijks stelt niet moet zijn: "Wat brengt het mij of wat levert het op", maar: "Wat maakt het de wereld mooier?"

Succesvol en onkwetsbaar willen zijn

Hij geeft toe: in dit boek zitten ook lessen voor hemzelf. ‘Het is bekend dat ik op Twitter polemisch ingesteld ben, er weleens met gestrekt been inga en touwtrekspelletjes aanga die soms meer op moddergevechten lijken. Haantjesgedrag? Ja, een typische ziekte van mannelijke theologen.

De persoon Kaïn belichaamt dat succesvol en onkwetsbaar willen zijn: hij slaat z’n concurrent neer en bouwt dan een stad, dus een muur. Ik ben persoonlijk ook erg gehecht aan mijn privacy, luxe en wel in zo’n mate dat het ten koste zou kunnen gaan van mijn verbinding met andere mensen. Het helpt mij, zeker nu ik dit boek aan het verkopen ben, om op dagelijkse basis dat simpele, maar kraakheldere Kaïn-en-Abel-schema in m’n hoofd te houden.’

‘Ik geloof dat de vraag die je jezelf dagelijks stelt niet moet zijn: ‘Wat brengt het mij of wat levert het op’, maar ‘Wat maakt het de wereld mooier’. Dat zie je duidelijk als je het spoor trekt, zoals ik doe in mijn boek, van Abel naar de profeten en Jezus. Dat levert me niets op in materiële zin, want Kaïn was de succesvolle. Maar het ultieme geluk kun je niet bereiken door het na te jagen. Of door veel zelfhulpboeken te lezen. De lezers van die boeken komen bedrogen uit. Die van mij misschien ook wel, maar dan heb ik het in ieder geval van tevoren eerlijk gezegd.’

Oefenen om Abel te zijn

Ik heb in dit boek wat meer verhalen over Jezus verteld dan in mijn vorige boek. Hij laat zich aanraken, lijkt meer te kunnen geven dan hij kan geven, laat zich overtuigen om naar anderen om te zien (zoals bij Syro-Fenicische vrouw) en zit nooit in de modus van zelfverdediging, waar Kaïn permanent in zat.

In deze tijd heb ik daar ook wel veel over nagedacht: dat je tijdens een pandemie jezelf ook ommuurt. Je sluit je op, hebt een kapje voor je gezicht, vermijdt andere mensen. Wat dat betreft is het geen goede tijd om te oefenen om de Abel te zijn. Juist dit voorjaar heb ik iedere voorbijganger als potentieel gevaar gezien door corona. En dat is precies hoe je niet moet kijken. Ik denk dat we oog moeten hebben voor de Abel in onze tijd: ze maakt je spijkerbroek, kwijnt weg in een verzorgingstehuis, is overwerkt doordat ze op de IC werkt, of doordat hij niet meer meekomt in de kenniseconomie… Wie en wat krijgt jouw aandacht? Welke verhalen deel je?’

Meer dan een verzameling moralistische wijsheden

Daarmee reduceert hij de Bijbelse verhalen niet tot een oproep tot activisme, zegt Alain. ‘Geloven is geen set praktische handvatten, maar een verandering van heel je wezen waardoor je naar een andere wereld toewerkt, omdat je die wereld al bijna voor je ziet.

Wat mij hoop geeft, is dat ik in het jaar zevenhonderd voor Christus een schrijver ontmoet die het visioen heeft waar ik ook naar probeer te leven, maar dan honderd keer zo sterk. Van profeten als Jesaja kan ik nu nog geesteskracht lenen en ervan uitdelen. Zoals de leerlingen die geen brood hadden, of nauwelijks, maar wel tot in het oneindige konden blijven uitdelen van dat wat ze van Jezus leerden.

Alleen al dat de Bijbel eindigt met een geslacht lam op de troon: dat laat zien dat het meer is dan een verzameling moralistische wijsheden. De Bijbel houdt ons een ideaal voor van een nieuwe wereld, waar het verhaal van Kaïn en Abel een andere afloop kan hebben dan de moord en het korte leven van Abel en de eenzaamheid en angst van Kaïn. Er is geen Kaïn onherstelbaar verloren. Anders had het schrijven van dit boek geen zin. Er bestaat een andere wereld. Dat kun je moralisme vinden, maar je kunt het ook als een hoopvolle belofte lezen.'

Voor meer info: Ode aan de Verliezer | Alain Verheij | Atlas Contact | 256 p. | € 21,99