Hannah Arendt: De Holocaust werd voltrokken door heel gewone, vriendelijke mensen
De grootste denkers in onze geschiedenis konden niet om God heen. In deze serie maak je in vogelvlucht kennis met hen en hun godsbeeld. Vandaag: Hannah Arendt. Als jonge joodse vrouw vluchtte ze uit Duitsland weg voor de nazi’s. Toch hield ze vol dat een nazi-kopstuk als individu niet verantwoordelijk was voor zijn daden. De Holocaust werd voltrokken door heel gewone, vriendelijke mensen…
Hannah Arendt (1906-1975) was een invloedrijke denker uit de recente geschiedenis. Als Joodse vrouw groeide ze op in Duitsland, waar ze een leerling was van de beroemde filosoof Martin Heidegger, met wie ze tevens een kortstondige geheime affaire beleefde. Voor het opkomende nazisme moest ze vluchten naar de Verenigde Staten. Het is voor haar altijd volstrekt onbegrijpelijk gebleven dat Heidegger zich niet tegen het nazisme heeft uitgesproken en zelfs lid is geweest van de NSDAP. Later in hun leven (toen Heidegger al uit zijn ambten was gezet) hebben ze elkaar weer ontmoet. Maar ook dit leverde geen antwoorden op.
het denken zelf is gevaarlijk
Gewone mensen zijn verantwoordelijk voor de Holocaust
Arendt werd beroemd toen ze voor The New Yorker een verslag ging schrijven van het proces tegen de oorlogsmisdadiger Eichmann. Arendt verbaasde zich over de alledaagsheid van Eichmann die als een bureaucraat zijn werk had gedaan.
Ze gebruikte vanaf dat moment de term ‘de banaliteit van het kwaad’, waarmee ze het ‘systeemkwaad’ bedoelde. Systeemkwaad ontstaat uit hele gewone, vriendelijke mensen die samen op een wrange manier verantwoordelijk zijn voor een ontwricht of zelfs kwaadaardig systeem van denken.
Het is een trieste waarheid, dat het meeste kwaad wordt aangericht door mensen die nooit hebben besloten om goed of kwaad te zijn. In die gedachteloosheid verdwijnt elke deugd en compassie die we als mens tot mens hebben. Elke kritiek verstomt. Met gedachteloosheid verdwijnt elke kritische distantie.
Aan de keukentafel
Deze analyse kwam Arendt op veel kritiek te staan. Want ontsla je met ‘systeemkwaad’ misdadigers niet van hun verantwoordelijkheid?
Toch is dit niet het hele verhaal. Het ging Hannah Arendt uiteindelijk om goed en verantwoordelijk burgerschap. Hiervoor greep ze terug op het model van de Griekse stadsstaten (de polis) als een soort tegenhanger van onze huidige tijd. Arendt pleitte voor een ‘marktplaats van ideeën’. Zorg voor de wereld als plek waar ontmoeting plaatsvindt, daar ging het haar om.
Om dit te verhelderen gebruikte Hannah Arendt de metafoor van een keukentafel: Dat is een plek waar je mensen ontmoet en waar iedereen een plek heeft. Je kunt er je gedachten en meningsverschillen op tafel leggen om er zo met elkaar mee om te gaan. Systeemkwaad maakt een dergelijke plek onmogelijk.
Wars van religie
Hannah Arendt was geen fan van religie. Zeker niet van het christendom. Het geloof legt de nadruk te veel op de hemel en zieleheil, niet op de wereld. Toch is haar filosofie doorspekt van christelijke begrippen als vergeving, verzoening en belofte. Maar daarbij gaat het haar altijd om een goede samenleving en niet om het verwerven van eeuwig leven.
Het wonder bestaat daarin, dat er überhaupt mensen geboren worden. En met hen een nieuw begin. Dat men in de wereld vertrouwen mag hebben en dat men voor de wereld mag hopen, is nergens puntiger en mooier uitgedrukt dan in de blijde boodschap met kerst: ‘Een kind is ons geboren’. (Vita Activa)
Haar proefschrift schreef ze over het begrip liefde bij Augustinus. Over die liefde zegt ze: ‘Love, by its very nature, is unworldly, and it is for this reason rather than its rarity that it is not only apolitical but antipolitical, perhaps the most powerful of all antipolitical forces.‘
Hanna Ahrendt in het kort
Geboren: 14 oktober 1906
Gestorven: 4 december 1975 in New York
Studie: In 1924 ging ze theologie en filosofie studeren in Berlijn. Ze zette haar studie voort in Marburg bij Martin Heidegger. Op 10 februari 1925 kreeg zij de eerste brief van Heidegger, de start van een liefdesrelatie die ongeveer een jaar duurde. In 1950 hebben ze elkaar nog een keer ontmoet, nadat het doceerverbod van Heidegger was opgeheven.
Opmerkelijk: Als joodse was ze actief in de zionistische politiek en verliet ze in 1933 noodgedwongen Duitsland na een arrestatie door de Gestapo en haar achtdaags verblijf in de gevangenis. Ze vluchtte naar Parijs, waar ze ontmoetingen had met o.a Albert Camus en Jean-Paul Sartre.
Bekendste boek: Eichman in Jeruzalem – de banaliteit van het kwaad
Quotes (om indruk te maken op verjaardagen)
Vergeving is de sleutel tot actie en vrijheid.
De trieste waarheid is dat het meeste kwaad wordt gedaan door mensen die nooit hebben besloten om goed of kwaad te zijn.
Onder het juk van tirannie is het makkelijker om te handelen dan om te denken.
Het grootste kwaad is het kwaad dat wordt gedaan door nobody’s, mensen die weigeren om personen te zijn.
Moed is onmisbaar, want in de politiek staat niet alleen je eigen hachje, maar de wereld op het spel.
