Een nieuwe blik op de verloren zoon: dit gebeurt er als je mensen over het hoofd ziet

Vorige week keek Amy-Jill naar de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Vandaag gaat ze verder met een andere gelijkenis: die van de verloren zoon.

‘Ik val maar meteen met de deur in huis. Ook de gelijkenis van de verloren zoon had natuurlijk anders moeten heten. Beter was: de gelijkenis van de man met de twee zonen.

Zoveel mensen vertellen me dat de vader in de gelijkenis God voorstelt en dat de Joodse toehoorders van Jezus geschokt zouden zijn geweest om te horen dat God de vader zo liefdevol en zo gastvrij was. Dat een Joodse vader zou hebben gezegd: "Jongeman, hoe durf je? Ga erop uit en help je broer in het veld.”

Maar de clou van deze gelijkenis is niet het warme welkom van de zoon door de vader. God was voor de Joden nabij, daarom noemden Jezus en anderen God vader. Natuurlijk zou God hem welkom heten.

Kijk naar de context

De boodschap van de gelijkenis kan het beste worden gezien in de context: het verhaal maakt deel uit van een drieluik. Er is de gelijkenis van het verloren schaap, die ik de gelijkenis van de verwoede schapenbezitter wil noemen (Lukas 15:4). En er is de gelijkenis van de verloren munt, die ik de gelijkenis wil noemen van de ijverige huiseigenaar die toevallig een vrouw is (Lukas 15:8). En dan krijg je het verhaal van de verloren zoon.

In de eerste gelijkenis beseft een herder die honderd schapen bezit, dat er één ontbreekt. Hij verlaat de 99 om die ene te zoeken. Die vindt hij en hij geeft een feest. In de tweede gelijkenis realiseert een vrouw zich dat ze één van haar tien munten is kwijtgeraakt. Ze steekt haar lampen aan en veegt haar huis totdat ze de munt vindt, een flinke zoektocht. En dan roept ze al haar vriendinnen en buren om zich te verheugen.

Over het hoofd gezien

In de derde gelijkenis staat een man met twee zonen centraal. Maar in tegenstelling tot de schapenhouder en in tegenstelling tot de vrouw, vergeet de vader in deze gelijkenis te tellen. Wanneer de verloren zoon thuiskomt, rent de vader naar buiten, begroet hem, haalt het beste kleed tevoorschijn, doet een ring aan zijn vingers en sandalen aan zijn voeten, doodt het gemeste kalf, en begint met het vieren van een feest. En als we deze gelijkenis de verloren zoon noemen, dan eindigen we daar.

Maar de les van de gelijkenis zit aan het eind. De oudere broer is buiten in het veld en hij hoort het geluid van muziek en dans. Vervolgens moet hij aan een slaaf vragen wat er aan de hand is en de slaaf vertelt hem dan dat z’n broer naar huis is gekomen en dat papa een feestje houdt.

De man had twee zonen, maar hij vergat zijn oudste te tellen. Zoals ook wij soms vergeten om te tellen: de student die goed z’n best doet en te weinig aandacht krijgt omdat ik als docent de zwakkere studenten help die aandacht nodig hebben. Of we vergeten het kind dat alles goed doet, omdat alle aandacht naar het probleemkind gaat.

Deze gelijkenis herinnert ons eraan hoe het voelt om niet geteld te worden, om over het hoofd te worden gezien. Ook deze gelijkenis klaagt ons aan, net als die van de barmhartige Samaritaan. 

Bergrede & Onze Vader

Ik wil ook graag nog even naar de Bergrede kijken. Sommige christelijke uitleggers zeggen dat het lijkt alsof Jezus in de Bergrede de Tora (de vijf boeken van Mozes) afschaft, dat de lessen van Jezus de Tora zouden tegenspreken. Maar Jezus doet hier niets wat in strijd is met die wet. “Hij bouwt een hek rond de Tora”, zouden Joden zeggen. Hij zegt: “Je hebt horen zeggen dat je niemand mag vermoorden, maar ik zeg: ‘Wees niet boos. Want als je niet boos bent, zul je ook minder snel moorden.’”

Het is zo’n goede Joodse manier om zo de Tora te lezen. Het is geen tegenstelling tussen wet en genade, integendeel. Als Jezus in het Onze Vader zegt “Uw wil geschiede zoals op aarde zoals in de hemel”, hoe doen we dan Gods wil? We kijken in de Tora om te zien wat Gods wil voor ons is. En dan, als goede volgelingen van de Tora, debatteren we erover, we interpreteren het, we zoeken uit wat goed was in de woestijnperiode en wat werkt in de eerste eeuw. En zoals Joden later hebben gedaan, blijven we erover debatteren.

Een oog voor een oog

We zien dat Jezus naar de Tora kijkt en ons zijn eigen interpretatie geeft van overspel, echtscheiding, van het nemen van schulden. In zijn tijd was dat overigens ook al niet op basis van oog om oog (Exodus 21:24). Ook in de eerste eeuw realiseerden Joden zich dat die tekst bedoeld was om ervoor te zorgen dat het oog van een meester niet meer waard was dan het oog van een boer, of dat het oog van een koning meer waard was dan het oog van een arme persoon. Ze wisten dat ‘oog om oog’ was bedoeld om een vendetta te stoppen. Jij neemt het licht weg uit mijn ogen, ik brand je huis af. Uit de rabbijnse literatuur weten we dat het niet letterlijk werd genomen. Het is een wettelijk principe dat zegt dat in het geval van het verliezen van een ledemaat, er een soort van financiële compensatie moet zijn.

Als Jezus zegt ‘jullie hebben gehoord dat gezegd werd: ‘Een oog voor een oog en een tand voor een tand’ (Matteüs 5: 38), dan verandert hij vervolgens het onderwerp. Als iemand je een klap op je rechterwang geeft, keer je de andere wang naar hem toe. Hij gebruikt de Tora hier om te inspireren, om te praten over hoe je je geweldloos kunt verzetten tegen onderdrukking. En ook op dat punt is hij volledig in overeenstemming met zijn mede-joden, die, voor zover ik kan nagaan, toen Caligula zijn standbeeld in de tempel van Jeruzalem wilde plaatsen, bezig waren met wat we zouden kunnen noemen 's werelds eerste zit-staking, geweldloos verzet.

Ik ben de weg, de waarheid en het leven

Tot slot kom ik terug op mijn eerdere punt: als het jodendom er niet slecht uit hoeft te laten zien om Jezus er goed uit te laten zien, wat gebeurt er dan als het om redding gaat? Als de enige manier waarop je in de hemel kunt komen, door Jezus is, 'de weg naar de waarheid en het leven' (Johannes 14:6)?

Een manier om hierover na te denken, is door me dit hemelse scenario voor te stellen. Dat ik me na een heel lang en gelukkig leven bevind bij de paarlen poorten en word verwelkomd door Jezus. En achter mij staat een voorganger met een King James-bijbel die aan Jezus vraagt: ‘Hoe komt deze Jood binnen? Zei U niet dat U de weg, de waarheid en het leven was?’ En dat Jezus dan zegt: ‘Dat laat het evangelie van Johannes me inderdaad zeggen. Maar als je teruggaat naar Matteüs 25:32, naar de gelijkenis van de schapen en de bokken, dan maak ik heel duidelijk dat het niet degenen zijn die zeggen: "Heer, Heer", die mijn Koninkrijk binnengaan, maar degenen die de wil van de Vader doen: de hongerigen voeden, de naakten kleden, op bezoek bij mensen in de gevangenis. En het lijkt mij dat mijn dochter AJ haar best heeft gedaan met de talenten die ze heeft gekregen.

Waarop de dominee antwoordt: "Wacht even, U zegt nu dat ze de hemel verdiend heeft op basis van haar daden?" Waarop Jezus zijn hoofd schudt en zegt: "Nee, mijn zoon. Ik ben de weg de waarheid en het leven. En ik zeg dat ze binnen mag komen. Het is niet je taak om te bepalen wie wel en wie niet gered is, het is jouw taak om te doen wat ik je geleerd heb in de Bergrede en in de gelijkenissen.”

Als Jezus echt bij de paarlen poorten is, dan durf ik mijn kansen wel te wagen. Want ik denk dat Jezus, de goede Jood, mij zou beoordelen op basis van hoe ik mijn naasten liefhad als mijzelf. Hoe ik zelfs mijn vijanden met respect en waardigheid behandelde, in het besef dat we allemaal het beeld en de gelijkenis van God zijn.
Daar kan ik mee leven.

Dit is een bewerking van een speech van Amy-Jill Levine tijdens de Evolving Faith conferentie afgelopen najaar.

Meer Amy-Jill?

Amy-Jill Levine is hoogleraar Nieuwe Testament aan de Vanderbilt University Divinity School en lid van een orthodox joodse synagoge in Nashville. Ze is auteur van een groot aantal boeken waaronder Sermon on the Mount - A Beginner's Guide to the Kingdom of Heaven en The Bible with and without Jesus - How Jews and Christians Read the Same Stories Differently. Haar boeken zijn niet vertaald in het Nederlands. 

Op Youtube zijn een heel aantal speeches van haar te vinden en ook in podcasts is ze regelmatig te gast. Zoals hier, in de podcast van Pete Enns:

Beeld boven: De terugkeer van de verloren zoon van Rembrandt van Rijn. Het origineel hangt in de Hermitage van St. Petersburg.