Ga naar submenu Ga naar zoekveld

Ooit ‘de barmhartige Samaritaan’ in z’n Joodse context gelezen? Deze Joodse hoogleraar helpt je erbij

De Amerikaanse Amy-Jill Levine is Joods, maar ook hoogleraar Nieuwe Testament. Haar missie? De verhalen van Jezus in de Joodse context plaatsen. En christenen erop wijzen dat je niet negatief hoeft te zijn over het Jodendom om Jezus beter uit de verf te laten komen.

Deel:

‘Ook al ben ik geen christen, ik vind Jezus fascinerend. Maar we kunnen Jezus niet goed begrijpen als we de Joodse geschiedenis van de eerste eeuw van onze jaartelling niet goed kennen. En als we Jezus niet goed begrijpen, gaat alles daarna ook fout.

Ik probeer naar de verhalen van Jezus te luisteren zoals ze geklonken hebben voor Joodse oren in de eerste eeuw. Dat kan ik, omdat ik historicus ben. Ik probeer het punt te pakken, de provocatie of het stempel dat het verhaal meekreeg. Wat zou er zo opzienbarend of pakkend geweest zijn voor bijvoorbeeld Galileërs of Judeërs?

Deze manier van lezen kan ervoor zorgen dat je het verhaal in een nieuwe toonsoort hoort. Tegelijkertijd vraag ik me bij het lezen ook af waarom en hoe de boodschap van Jezus zo vaak is misvormd tot Jodenhaat of vrouwenhaat of haat tegen anderen? Hoe kan dat als we de geschiedenis kennen? En: kunnen we de oorspronkelijke boodschap van liefde kunnen terugvinden, in plaats van de boodschap van haat, en vooral Jodenhaat, die wordt maar al te vaak verkondigd door onwetende en ongeschoolde christenen. (Amy-Jill kreeg zelf al op 7-jarige leeftijd van een vriendinnetje te horen dat zij als Joodse ‘Jezus had vermoord’, red.)

Uitvinden van giftig Jodendom

Als we kijken naar de gelijkenissen, de Bergrede en de lessen van Jezus, zeg ik altijd tegen mijn studenten: “Laat de Joodse cultuur er alsjeblieft niet slecht uitzien om Jezus goed uit het verhaal te laten komen.” Want als je dat alleen kunt bereiken door een a-historisch, negatief stereotiep, giftig Jodendom uit te vinden, dan vervormt dat de geschiedenis van iemand anders. Het zorgt er bovendien ook voor dat Jezus er niet goed uitziet. En ik vind dat hij er fantastisch uitziet, daarvoor hoef je niet negatief te zijn over het Jodendom.

Laten we dus eens kijken naar de lessen van Jezus, een paar van zijn gelijkenissen, uitspraken in de Bergrede, inclusief het Onze Vader, om te zien waarom het zo belangrijk is om die historische context te achterhalen. Dan kunnen we misschien ook begrijpen waarom mensen hem überhaupt volgden. Let wel: ik beweer niet dat het christelijke onderwijs van de afgelopen 2000 jaar slecht is. Maar als je beweert dat je echt van Jezus houdt, wil je toch zoveel mogelijk weten over de plaatsen die hij bezocht, de mensen met wie hij omging, de tijd en de cultuur waarin hij leefde?

Barmhartige Samaritaan

Ik begin met de gelijkenissen. Die kunnen we op een eenvoudige manier interpreteren. Die van de barmhartige Samaritaan bijvoorbeeld: de clou is dat je gewonde mensen langs de kant van de weg helpt, ook als je ze niet zo leuk vindt. En de gelijkenis van de verloren zoon wil zeggen dat God van je houdt, zelfs als je het flink verpest. Die uitleg is prima. Alles wat je hebt geleerd in Bijbelstudies, zondagschool, jeugdgroep, vakantiebijbelweek: het is prima.

Maar het is goed om te beseffen dat gelijkenissen niet werden verteld als kinderverhalen. Joden zien gelijkenissen als een genre dat bedoeld is om je wakker te schudden, om je aan te klagen. Ze vertellen ons niks nieuws, ze vertellen ons datgene wat we al lang weten, maar wat we diep wegstoppen. Ze herinneren ons aan datgene waartoe we geroepen zijn en leggen bloot waarom we soms de gemakkelijke weg nemen.

Ik wil trouwens eerst even stilstaan bij de titel ‘de barmhartige Samaritaan’. Alleen de titel al is vreselijk. Joden en Samaritanen konden het in die tijd over het algemeen niet zo goed met elkaar vinden. Het was een soort familievete: ze deelden dezelfde God, min of meer dezelfde Bijbel, hetzelfde idee over priesters en ze verwachtten beide de komst van de Messias. Maar ze hadden rivaliserende heiligdommen, voor Joden op de berg Sion bij Jeruzalem, voor de Samaritanen op de berg Gerizim in Samaria. Ze hadden bovendien rivaliserende tekstuele interpretaties en rivaliserende priesters. Dus als we een gelijkenis ‘de barmhartige Samaritaan’ noemen, wat overigens niet in de tekst staat, dan zeggen we eigenlijk dat hij wél een barmhartige Samaritaan is, in tegenstelling tot al die anderen. En op dat moment hoeven we alleen nog maar de naam in te vullen van een minder belangrijke groep. Bijvoorbeeld: hij is een barmhartige immigrant, moslim of Jood… En dan hoor je hoe beledigend het eigenlijk is.

Martin Luther King gaf de beste verklaring

Te vaak hoor ik de interpretatie van het verhaal als: 'Oh, de reden dat de priester en de leviet langs de kerel in de greppel liepen, is omdat ze zich zorgen maakten over hun rituele reinheid.' Om wetten van rituele zuiverheid te handhaven, lopen ze langs en dat is natuurlijk totaal verkeerd… Terwijl Joden al in de oudheid begrepen dat het redden van een leven voorrang heeft boven elk ander gebod. Het is terug te vinden in het boek Tobit, waarin staat dat dode lichamen, inclusief die van vreemden, begraven moeten worden. Ook de Misjna, de toelichting op de wetten van de Torah, zegt dit. En zelfs bij geschiedschrijver Flavius Josephus uit de eerste eeuw is het terug te vinden.

Ik denk overigens dat de beste verklaring, als we al een verklaring moeten geven, afkomstig was van dominee Martin Luther King, Jr., die wijs genoeg was om te zeggen wanneer hij iets verzon. King zegt: ‘Ik weet niet waarom ze langs de man liepen, maar dit is wat mijn verbeelding me vertelt. De priester en de Leviet lopen voorbij omdat ze tegen zichzelf zeggen: als ik stop om deze man te helpen, wat zal er dan gebeuren met mij? Er waren immers bandieten op de weg. Maar de Samaritaan stelde een andere vraag. De Samaritaan denkt: Als ik niet stop om deze man te helpen, wat zal er dan met hem gebeuren?’

En King vervolgt: ‘Als ik niet stop om de schoonmakers in Memphis te helpen, wat zal er dan met hen gebeuren?’ En we weten wat er met King is gebeurd, want er waren bandieten onderweg.

Jij bent die gewonde man

Joden in die tijd zijn over het algemeen op te delen in drie categorieën. Of je bent of een priester, wat betekent dat je een afstammeling bent van Aäron, de broer van Mozes, of je bent een Leviet, wat betekent dat je afstamt van Aarons voorvader, Jacobs zoon Levi. Of je bent een Israëliet, wat betekent dat je afstamt van een van de andere zonen van Jacob. Dus als Jezus het heeft over de priester en de leviet, weet iedereen dat de derde de Israëliet is. Dus om op deze plek een Samaritaan te noemen, is alsof je tegen een christen zegt: Vader, zoon en … Satan.

Mijn punt hier is dat mensen in de eerste eeuw zich in dit verhaal niet met de Samaritaan hebben geïdentificeerd, zoals wij geneigd zijn om te doen. Ze identificeerden zich met de man in de greppel. Ze zouden de Samaritaan, de vijand op zich af hebben zien komen en zouden gedacht hebben dat hij hen zou vermoorden nu ze hulpeloos daar lagen.  

De kracht van deze gelijkenis is dus om te beseffen dat de persoon van wie je denkt dat hij je gaat vermoorden, de enige is die je leven gaat redden. En dat verandert hoe we over vijanden denken. Het doet ons erkennen dat we allemaal naar het beeld en de gelijkenis van God zijn gemaakt.

Volgende week deel 2 van de speech van Amy-Jill. Daarin gaat ze verder in op de gelijkenis van de Verloren Zoon, de Bergrede en het Onze Vader.
Dit is een bewerking van een speech van Amy-Jill Levine tijdens de Evolving Faith conferentie afgelopen najaar.

Meer Amy-Jill?

De weergave van deze video vereist jouw toestemming voor social media cookies.

Toestemmingen aanpassen

Amy-Jill Levine is hoogleraar Nieuwe Testament aan de Vanderbilt University Divinity School en lid van een orthodox joodse synagoge in Nashville. Ze is auteur van een groot aantal boeken waaronder Sermon on the Mount-A Beginner's Guide to the Kingdom of Heaven en The Bible with and without Jesus - How Jews and Christians Read the Same Stories Differently. Haar boeken zijn niet vertaald in het Nederlands. 

En ze is veelvuldig op Youtube te vinden, zoals hier: 

Afbeelding boven: Een gedeelte van De barmhartige Samaritaan van Vincent van Gogh. Dit werk hangt in het Kröller-Müller Museum.

Geschreven door

Marieta van Driel

--:--